Akielewicz Mikołaj (1829–1887). Ur. 6 XII. 1829 we wsi Cziuderiszki, pow. marjampolskim, syn chłopa Akełajtisa, zesłanego do katorgi za udział w powstaniu 1831. Po skończeniu czteroklasowej szkoły powiatowej w Marjampolu i bakałarzowaniu po dworach ziemiańskich zamieszkał w Warszawie, gdzie w redagowanej od r. 1856 przez Jul. Bartoszewicza »Kronice wiadomości kraj. i zagran.« ukazał się jego pierwszy artykuł pod pseud. »Chłop z Mariampolskiego«. W r. 1858 »Teka Wileńska« ogłosiła jego Odezwę do Redakcji Teki Wil. starego Ziemianina, dowodzącą potrzeby dla Litwinów literatury w jęz. litewskim, i Myśli z Leopolda Szefera w przekładzie polskim. Porwany bezkrytycznym entuzjazmem ugodowym garstki pisarzy wileńskich, wespół z A. H. Kirkorem, M. Malinowskim, Odyńcem, Wł. Korotyńskim i in. napisał w osławionym »Albumie« wiersz litewski na powitanie przybywającego do Wilna w r. 1858 ces. Aleksandra II, podpisany »Chłop litewski w imieniu swych braci«. W tymże roku »Bibl. Warszawska« wydrukowała jego bezwartościowe Słówko o bogach litewskich, następnie w r. 1863 włączone przez Żupańskiego do »Spisu bogów żmudzkich« J. Lelewela (»Polska, dzieje i rzeczy jej«, T. V). Później przeniósł się na Żmudź, skąd pod pseud. »Agricola« i »Chłop z Marjampolskiego« pisywał korespondencje do »Gaz. Codziennej« i »Kurjera Wileńskiego«. Po objęciu w r. 1860 redakcji tegoż »Kurjera« przez Kirkora, A. został jego stałym współpracownikiem. Przy poparciu materjalnem ziemian polskich na Żmudzi, jak księcia Ireneusza Ogińskiego, Felicjana Karpia, Adolfa Przeciszewskiego i in., rozpoczął wydawnictwo książeczek ludowych w jęz. litewskim, których w r. 1860 wypuszczono 5 w 6000 egzempl. Jednocześnie w tymże roku w »Gaz. Codziennej« dał przekład polski klasycznego poematu pisarza litewskiego, Duonełajtisa »Cztery pory roku«.
Szczery zwolennik jedności litewsko-polskiej, stale zwalczał rodzący się separatyzm litewski, i gdy w r. 1861 rozpoczęły się pierwsze demonstracje patrjotyczne w Wilnie, wydał bezimiennie i tajnie w jęz. litewskim Giesmes Nabożnos (Pieśni pobożne), zawierające tłumaczenie »Boże coś Polskę« itp., po wybuchu zaś powstania 1863 r. kilka odezw w tymże języku do ludu pod imieniem »Cziuderiszkiu Mikałojus« (Mikołaj z Cziuderiszek), wzywających do udziału w walce, i był pomocnikiem komisarza Rządu Narod. wojew. augustowskiego. Zmuszony uchodzić zagranicę, przedostał się do Prus Wschodnich, lecz tam oskarżony o zamach stanu, uwięziony i sądzony w Królewcu, w chwili ogłaszania wyroku, skazującego go na 2 1. ciężkiego więzienia, wymknął się niepostrzeżenie z sali sądowej i zbiegł do Paryża, gdzie, uzyskawszy obywatelstwo francuskie i ożeniwszy się z Francuzką, pozostał do zgonu. Umarł 22 IX 1887, osierocając troje dzieci.
W Paryżu w r. 1864 wydał Žinia apie Lenkų waina su Maskolejs (Wiadomości o wojnie Polaków z Moskalami), pisywał koresp. do »Gazety Warszawskiej«, pracował w Bibljotece Polskiej. W r. 1870 wespół z W. Medekszą krzątał się około wydania pisma polsko-litewsko-białoruskiego »Zmowa-Kuopossusitarimas-Hromadzki zhowor«. Głównie wszakże zajmował się językiem litewskim; będąc przeciwnikiem filologów niemieckich, zwalczał poglądy na jęz. lit. Schleichera, Miklosića, Grimma, Hilferdinga i in. Wspólnie ze swoim nauczycielem, Leonardem Niedźwiedzkim, stworzył oryginalną szkołę lingwistyczną, nazwaną przezeń polsko-litewską, czyli słowiańską, w której odrzucał wszystkie pierwiastki, wyjąwszy jednego u. Tylko jeden człowiek, biskup Antoni Baranowski, do pewnego stopnia stosował się do niej.
Z czasów emigracji datują się następ. jego prace: Lud litewski (»Gaz. Narodowa«, 1870), Wycieczka na polu językoznawstwa (»Kronika Rodzinna«, 1873), Rzut oka na starożytność narodu litewskiego pod pseud. »Vytautas« (Petersburg 1885), O znaczeniu Kurschata dla jęz. litewskiego (»Kraj« Petersb.), List otwarty do Leonarda Niedźwiedzkiego (Paryż 1887 z poglądem na gramatykę litewską i krytyką lingwistów niemieckich), Gramatyka jęz. litewskiego. Głosownia. (Wyd. pośmiertne Bibljoteki Kórnickiej, Poznań 1890, s. 204). Nadto w rękopisach pozostawił Słownik porównawczy jęz. litewskiego i Geografję dawnej Litwy.
Korotyński W., Nekrolog w »Tyg. Il.« 1887, nr 253; Bartoszewicz K., artykuł pt. »Prowincjonalista litewski z przed pół wieku«, »Kurj. Warsz.« 1912, nr 9–10; Brensztejn M., Dwa listy A. w »Kwartalniku Litewskim« 1911, V 129–139, Lietuviškoji Enciklopedija, Kowno, I 1933, szp. 136–139.
M. Brensztejn